In het kader van deze opdracht maakt de commissie gebruik van diverse middelen om kennis en informatie te verwerven en om inzicht te krijgen in hetgeen in de samenleving en bij meer direct thematiek betrokken personen en organisaties aan opvattingen en gedachten leeft.
Tijdens de hearing met de commissie op 27 mei heeft de NVVE de onderstaande vragen beantwoord.
1.
- Hoe omschrijft u de problematiek rondom ‘voltooid leven’?
- wat wordt onder voltooid leven verstaan?
- is dit een juiste term voor de onderhavige problematiek?
Antwoord
Problematiek: Soms zijn er mensen, zonder medische (somatisch of psychiatrisch) aandoening, die toch verlangen naar de dood en derhalve hun arts verzoeken om een waardig levenseinde. Omdat de Wtl alleen euthanasie toelaat in het geval er een medische aandoening aan ten grondslag ligt, krijgen deze mensen nu nul op het rekest.
Omschrijving: Voltooid leven is een situatie waarin mensen verlangen naar de dood omdat zij ervaren dat het leven geen perspectief meer biedt. Het betreft meestal de laatste fase van het leven, met weinig zicht op toekomst en veel verleden. Soms lijdt men wezenlijk aan deze situatie. Soms heeft men innerlijk al afscheid van het leven genomen, voelt men zich onthecht, terwijl het leven maar blijft voortduren. Ze ervaren angst voor afhankelijkheid, angst voor verlies van waardigheid, en angst voor verlies van hun identiteit. Het is een existentieel lijden, zonder noodzakelijke medische grondslag, waarbij de persoon de situatie als uitzichtloos ervaart en er geen passende alternatieve behandelmogelijkheden meer zijn.
Een voltooid leven komt veelal voor bij mensen op hoge leeftijd, maar is daarmee niet per definitie aan een leeftijd verbonden. Kenmerkend zijn omschrijvingen die verlangen naar de dood uitdrukken als , ‘het is genoeg geweest’, ‘ik ben er klaar mee’, ‘ik hoop dat de dood mij eindelijk komt halen’ of ‘de dood is mij vergeten’.
De term voltooid leven geeft weer dat het leven is afgerond. Een andere term kan ook zijn ‘klaar met leven’. Een belangrijke emotie is het lijden aan het leven zelf.
2. Welke mogelijke oplossingen (maatschappelijk/juridisch) ziet uw organisatie voor de problematiek rondom ‘voltooid leven’? Hoe kijkt u aan tegen hulp bij zelfdoding als oplossing?
Antwoord
Er zijn drie wegen voor een vrijwillig levenseinde:
1) Met behulp van een arts: de medische route
2) Met hulp van een niet-arts of een naaste: de Heringa-route
3) Zelf: de autonome route
Medische route
De medische route bestaat uit euthanasie en hulp bij zelfdoding door artsen. De Wtl stelt artsen vrij van strafvervolging o.b.v. artikel 293 en 294, lid 2 wanneer zij zich houden aan de wettelijke zorgvuldigheidseisen. De medische route is echter alleen te bewandelen bij een medische aandoening (incl. stapeling van ouderdomsklachten). Voltooid leven gaat soms gepaard met ouderdomsklachten maar niet altijd. De Wtl biedt daarmee geen oplossing voor mensen met een existentieel lijden. Volgens de NVVE is de interpretatie van de Wtl dat het (ondraaglijk en uitzichtloos) lijden leidend is en niet de medische grondslag per se. Vanuit die interpretatie zou ook ondraaglijk en uitzichtloos lijden aan het leven een legitieme aanspraak op de Wtl mogelijk moeten zijn.
Heringa-route (met behulp van niet-arts)
Hulp bij zelfdoding is strafbaar, tenzij een arts die hulp geeft. Dat is de huidige wet. De zaak Heringa toont aan dat ook niet-artsen in staat zijn zorgvuldig te handelen als het gaat om hulp bij het zelfgekozen levenseinde. Deze hulp kan geboden worden door naasten (zoals Albert Heringa) of door hulpverleners. Uit de praktijk (www.geachtekamerleden.nl) blijkt dat veel naasten graag hulp zouden bieden. Deze naasten maken het lijden van een partner of familielid van zeer dichtbij mee en voelen een morele plicht zich niet aan de smeekbedes van hun dierbare hen bij te staan te kunnen onttrekken. Voor veel naasten zou het een enorme opluchting zijn als hulp bij zelfdoding, onder voorwaarden, ook voor niet-artsen niet strafbaar zou zijn.
Legalisering van autonome route
Zelfdoding is in Nederland niet strafbaar. De NVVE respecteert de wens van mensen die er bewust voor kiezen om autonoom een einde aan hun leven te maken. Centraal staat hier de regie houden over het eigen levenseinde en persoonlijke invulling van het begrip zelfbeschikking. Helaas is het momenteel niet mogelijk om op humane en legale wijze te kiezen voor een zelfgekozen waardig levenseinde. Medicatie voor een waardig levenseinde is niet legaal verkrijgbaar en alternatieve middelen leiden vaak tot een gruwelijke dood. Sommige mensen zoeken daarom hun toevlucht tot het internet en bestellen dodelijke middelen uit China of Mexico. Deze situatie wordt nu gedoogd. De veiligheid van deze methode is beslist niet gegarandeerd, en lang niet iedereen heeft toegang tot deze methoden. Daarom pleit de NVVE voor een legale, transparante en toetsbare route. Hiervoor is het nodig de geneesmiddelenwet aan te passen en de strafbaarheid van hulp bij zelfdoding af te schaffen of aan te passen.
Algemeen
De NVVE vindt dat een arts zich moet kunnen beroepen op de Wtl om euthanasie te kunnen verlenen bij een voltooid leven. Echter, voor de medische route constateert de NVVE op dit moment dat voor deze gevallen een tekort aan draagvlak is bij artsen. Het blijkt dat lang niet alle artsen mensen tegemoet willen komen aan een euthanasieverzoek op grond van een voltooid leven. De tijd is er echter wel rijp voor dat mensen een route wordt geboden. Derhalve vindt de NVVE dat de autonome route uiteindelijk een goede oplossing is voor de samenleving als geheel. Een goede tussenstap naar de realisering hiervan is de zgn. Heringa-route.
3. Als hulp bij zelfdoding onder bepaalde voorwaarden mogelijk wordt gemaakt, verwacht u dan positieve en/of negatieve (neven-)effecten?
Antwoord
Onder sommigen is er angst voor misbruik wanneer art 294 lid 2 wordt afgeschaft. Mensen zijn bang voor een toename van moord, doodslag en aanzetten tot zelfdoding. De strafbaarstelling van deze misdaden zijn echter opgenomen in andere artikelen van het Wetboek van Strafrecht en deze ondervangen daarmee de zorg van zulk misbruik; deze daden blijven ook strafbaar wanneer artikel 294, lid 2 zou worden afgeschaft.
Het zou veel mensen rust geven wanneer zij weten dat er een route is voor hen wanneer zij vinden dat hun leven onwaardig wordt en ondraaglijk. Een aantal mensen lijdt aan het vooruitzicht en de werkelijke aftakeling die ouderdom met zich meebrengt. Zelfbeschikking, zelfstandigheid en decorum zijn voor sommige mensen leidend in de betekenis van de zin van hun leven.
Tot slot, hulp bij zelfdoding door niet artsen vindt reeds plaats, zoals euthanasie voor de Wtl uit 2002 ook al plaatsvond. Transparante regelgeving, maakt dat hulp bij zelfdoding toetsbaar en controleerbaar wordt.
Mogelijke voorwaarden hulp bij zelfdoding:
Na aanleiding van de uitspraken van de Heringa-zaak kunnen de volgende voorwaarden wellicht verankerd worden bij hulp bij zelfdoding:
Hulpvrager: verzoek dient vrijwillig en weloverwogen te zijn
Hulpverlener: handelt zorgvuldig, transparant en toetsbaar
4. Hoe kan voorkomen worden dat mensen hun leven ‘voltooid achten’?
Antwoord
Zoals geformuleerd in vraag 1 ziet de NVVE het voltooid leven als een uitzichtloze situatie waarin er geen behandelopties meer mogelijk of wenselijk zijn.
Nederland kent een zorgplicht en uiteraard is het nodig om te achterhalen of de persoon met een doodswens, goede medische en psychologische zorg heeft gehad. Mochten er nog behandelopties zijn die tot een verandering van de gevoelens van de persoon leiden waardoor zijn doodswens verdwijnt, dan is er in dat geval ook geen sprake van voltooid leven. Het kan echter zo zijn dat deze zorg niet meer baat, en dat erkend moet worden dat een persoon ‘klaar is met het leven’.
Ter vergelijking voor de begripsomschrijving, een patiënt is uitbehandeld, terminaal, wanneer deze ook werkelijk geen curatieve behandelingen meer kan krijgen. Men noemt een patiënt niet terminaal wanneer het sterven voorkomen kan worden.
5. Verwacht u dat verzoeken om levensbeëindiging op grond van ‘voltooid leven’ in de toekomst zullen toenemen?
Antwoord
Onder de bevolking neemt het aantal ouderen de komende jaren versneld toe. De belangrijkste oorzaken van de toename van vergrijzing zijn: de daling van de vruchtbaarheid en de stijging van de levensverwachting. In Nederland neemt vanaf 2025 ook de groep 80-plussers significant toe. In 2039 is naar schatting 26 procent van de bevolking 65-plusser, waarvan een derde ouder is dan tachtig jaar.
Deze naoorlogse generatie ouderen is anders dan de voorgaande generaties: ze is geëmancipeerd, opgeleid, mondig en is gewend zelf de regie te hebben over hun leven. Aannemelijk is dat de vraag om zelf de regie over het levenseinde te voeren, ook zal toenemen. Daarbij wordt ook een toename verwacht van het existentieel lijden, het ‘klaar zijn met het leven’ van ouderen en een daar aan gekoppelde doodswens.
Deze demografische en culturele (emancipatoire) ontwikkeling, doet sterk vermoeden dat het aantal verzoeken om levensbeëindiging op grond van het lijden aan een voltooid leven zal toenemen. Dit impliceert echter niet een forse stijging van de daadwerkelijke uitvoering van levensbeëindiging bij voltooid leven. De ervaring is dat het daadwerkelijk hebben van de mogelijkheid zelf te bepalen wanneer en hoe “er uit te stappen” zoveel gemoedsrust geeft dat uitvoering niet meer ter hand wordt genomen: deze zekerheid voor de ziel voorkomt naar de mening van de NVVE een tsunami aan zelfdoding.
6. Wat wilt u de Adviescommissie voltooid leven meegeven ter overweging?
Antwoord
De Wtl was baanbrekend maar legde ook het monopolie op hulp bij zelfdoding in handen van artsen. Hiermee was niet zelfbeschikking maar mededogen het uitgangspunt. Een van de zorgvuldigheidseisen uit de Wtl is dat de arts de overtuiging moet hebben dat er sprake is van uitzichtloos en ondraaglijk lijden van de patiënt. Deze eis zorgt ervoor dat niet de patiënt maar de dokter het laatste woord heeft over wat uitzichtloos en ondraaglijk lijden is en wat niet. De NVVE signaleert een toename in de behoefte om de eigen regie en zelfbeschikking te behouden.
Dat monopolie van artsen kan leiden tot schrijnende situaties voor mensen met een weloverwogen wens om te sterven en hun directe omgeving. Wanneer een arts bij een weloverwogen verzoek niet kan of mag helpen en de persoon om wie het gaat deze wens niet alleen kan of wil uitvoeren, ontstaan ondanks de euthanasiewet situaties die feitelijk ingaan tegen het grondrecht op zelfbeschikking.
De NVVE is de KNMG erkentelijk dat de richtlijn tot stand is gekomen die bepaalt dat een opeenstapeling van ouderdomsklachten ook grondslag kan zijn voor een euthanasieverzoek. Daarmee is voor een deel van de voltooid leven groep een mogelijkheid gecreëerd legaal en via de Wtl te worden geholpen door hun arts.
Voor mensen met een existentieel lijden, zonder erkende medische grondslag, is echter nog geen oplossing gevonden. Toch gaat dit ook over lijden. Artsen trekken daar in het maatschappelijk debat nu te makkelijk hun handen van af. Het probleem kan niet langer ontkend worden. De route naar
autonome zelfdoding of hulp bij zelfdoding vindt nu plaats in de illegaliteit, met alle risico’s van dien. Bovendien leidt deze route ook tot rechtsongelijkheid, omdat niet iedereen in staat is deze route te vinden en/of te bewandelen. Hopelijk komt de commissie voltooid leven dan ook met een advies dat tegemoet komt en recht doet aan alle mensen die in deze schrijnende situatie zitten.